Det er over ti år sidan boka «Slow death by rubber duck» blei utgitt, ei av fleire bøker som dei siste åra har stillt kritiske spørsmål angåande våre forbruksartiklar og korvidt dei er trygge. Forfattarane Rick Smith og Bruce Lourie tok ikkje lett på oppgåva og utsett til og med seg sjølv for eksperiment for å sjå korleis ting vi føler oss trygge på, som kanskje ein naturgitt del av heimen vår, påverka helsa vår negativt. Tematikken har dessverre ikkje blitt mindre aktuell med tida, og forsking peikar på at dette påverka fertiliteten vår, som i stor grad er det denne artikkelen handlar om.

Shanna Swan, Professor i «Environmetal medicine and publich health” ved Icahn School of Medicine i New York, som forskar på fertilitetstrender, kunne allereie i 2017 vise til at gjennomsnittsmengda sperm hos menn i vesten har blitt meir enn halvert i løp av dei siste 40 åra.

Ho er aktuell med boka «Count Down», der ho hevdar at kjemikaliar spelar ei stor rolle når ein skal sjå på kva grunnen til vår fallande fertilitet. I følgje professoren vil par i den vestlege verda miste evna til å kunne bli gravide naturleg innan 2045, dersom dei same tendensane vi ser i dag vil halde fram. Dette er sjølvsagt eit anslag.

Det kan argumenterast for at vi i Norge ikkje er like råka, men vi har over tid hatt nedgåande fødselsrate. Dette har nok mange årsaker, men i følgje forsking.no rammar infertilitet 10-15 prosent av norske par, og noko av dette kan knyttast opp mot uønska kjemikaliar.

Som miljødirektoratet sjølv skreiv i 2012:

Kjemikaliane omgjev oss – i hybelkaninane i stova og i skapet på badet. Dagleg får vi i oss ein cocktail av kjemikaliar gjennom maten vi et, lufta vi pustar og produkta vi bruka. Vi er bekymra for den samla belastninga av mange kjemikaliar over tid, og risikoen for langtidseffektar som kreft, lærevanskar og reproduksjonsskadar –Ellen Hambro (Klif)

Det er tre situasjonar der vi ser kombinert virkning av kjemikaliar, i følgje European Chemicals Agency (ECHA):

1. Eit produkt vi brukar kan vere ei blanding av forskjellige kjemikaliar, og det eksponera oss og miljøet på ein gang.
2. Vi blir eksponert for kjemikaliar frå ulike kjelder, noko som kan medføre større eksponering over tid.
3. Forskjellige kjemikaliar frå forskjellige kjelder, frigitt på forskjellige tidspunkt og frå forskjellige stadar, kan medføre eksponering for oss eller miljøet. I nokre tilfelle kan eksponering frå forskjellige kjemikaliar medføre verknad som er kraftigare enn eksponering av dei enkelte kjemikaliane. – ECHA

Norge og EU har grenseverdiar for bruk av uønska kjemikalier – men er det nok?

Vi er no fjerde generasjon menneskjer som har blitt utsett for giftige kjemikaliar, frå befrukting til vaksen alder, og statistikkane fortel oss at vi bør ta varselteikna tilknytt nedgåande fertilitet på alvor. Både Norge og EU har grenseverdiar for tillatt mengde kjemikalier i produkta vi brukar, som vi finn i maten vi et og drikka vi drikk. Den store utfordringa er knytt til korleis desse kjemikaliane verkar saman – på kryss og tvers av alt vi konsumera. Dette blir kalla cocktaileffekten, og vi har til no lite kunnskap om kva det betyr for oss og for naturen.

Eit eksempel på cocktaileffekten tilknytt mat frå ein forskingsartikkel om nettopp cocktailmiks av kjemikalier. Der viser dei til utfallet ved å kombinere to plantevernmiddel og stoffet akrylamid, som vi finn i for eksempel potetchips og bakte poteter. I følgje forskingartikkelen blei DNA-et i celler skada av denne cocktailen.

– Dersom man ikkje tek høgde for [cocktaileffekten], undervurdera ein kor giftige nokre stoff er. Det er skremmande, har forskar Kristian Syberg uttalt til forsking.no. Han er ein av forskarane bak forskingsartikkelen.

Når vi snakkar om kjemikaliar er det viktig å presisere at vi også omgjev oss med kjente og ønska kjemikaliar i kvardagen. Kunstige kjemikaliar er ikkje nødvendigvis farleg og «naturlege» kjemikaliar er ikkje nødvendigvis bra. Når vi snakkar om uønska kjemikaliar i denne saka, snakkar vi om den type kjemikaliar vi får i oss av forbruksartiklar, mat og drikke og miljøet vi er i, som blir likna til helserisiko.

Vi fryktar helseskadlege kjemikaliar

Det er kanskje lett å tenke at du er aleine om å uroe deg for uønska kjemikalier i dine forbruksprodukt. Det er du ikkje. I ei undersøking utført av Forbrukerrådet i 2016, svara fleire enn ni av ti at dei fryktar at hygiene og kosmetikkprodukt inneheld helseskadlege kjemikalier. Dåverande direktør for produktsikkerheit, mat og handel i Forbrukerrådet uttalde då at; «[D]et verste er at [frykta for kjemikalier] er begrunna».

Kva kan vi gjere sjølv?

Dersom du har tatt til deg ein eller fleire Zero Waste-hacks, har du kanskje allereie redusert mengda uønska kjemikalier i kvardagen din. Det er riktignok ikkje alt vi rår over, men her er nokre tips til ting du kan gjere for å få ned mengda uønska kjemikalier og kanskje også leve litt meir Zero Waste i same slengen.

• Kjøp brukte møblar

Når du kjøper brukt har produktet fått tid til å lufte seg, som for eksempel om du kjøper nye gardiner, ei seng eller ein sofa på Finn.no eller frå ein bruktbutikk. Ettersom dei aller fleste møblar med tekstil er trekt med syntetiske material, som ofte er lett antenneleg, er dei stort sett behandla med flammehemmande kjemikalier (PFH-ara). Bromerte flammehemmarar finn vi også i elektriske artiklar som TV og datamaskiner. Ved å bruke artiklane over lengre tid, og ikkje stadig bytte dedi ut med nye artiklar, vil ein i teorien utsette seg for mindre mengder brommerte flammehemmarar, som er eit av fleire uønska kjemikalier ein kan utsette seg for ved innkjøp av nye ting. Tenk kvalitet over kvantitet, og invester heller i noko du ynskjer å bruke over tid.

• Kjøp brukte kle

Når du kjøper brukte kle er dei gjerne vaska fleire gonger allereie før du tek dei i bruk, slik at eventuelle restkjemikaliar som kan komme for eksempel frå fargebehandling eller behandling med insektsmiddel, er vaska ut. Når du kjøpe brukt ser du også ofte lettare kva plagg som held fasong og farge, noko som gjer det lettare å plukke ut plagg som du vil kunne bruke over tid. Vel regnkle som du ikkje treng å impregnere eller som du kan bruke meir miljøvennlege alternativ for å impregnere som for eksempel bivoks eller Nikwax.

• 

• 

• Ver obs på kva du oppbevara mat i

I staden for å bruke plastfilm over restematen, bruk ein tallerken til å legge over eller putt maten over i ei skål med lokk. Det same gjeld matboksar av hardplast. Mange føler seg trygge når det står at produktet er BPA-fritt, men det betyr ikkje at alternativet til BPA er so mykje betre. Velg porselen og glas når du er heime. Glas og rustfritt stål til oppbevaring av mat på reise. Dersom du brukar plastboksar, bør du vaske dei for hand heller enn å ta dei i oppvaskmaskina. Tenke du no at du må kjøpe ny matoppbevaring? Sjå gjennom kva du har før du eventuelt kjøper noko nytt. Kanskje du blir overraska over kva du finn i skapet?

• Kjøp emballasjefritt

Ved å kjøpe emballasjefritt unngår du kontakt med emballasje som kan innehalde uønska kjemikaliar. Dersom du også kjøper økologisk redusera du også bruk av sprøytemiddel. Ikkje tenk at du treng å kjøpe alt emballasjefritt. Er dette heilt nytt for det kan du for eksempel velge ein ting til kvar middag utan emballasje. Etter kvart blir det lettare å vite kva du skal sjå etter og kva du kan vente å finne i butikken etter kva sesong vi er i.

• Velg miljømerka forbruksvarer

Vel det nordiske miljømerket Svanen for å føle deg meir trygg på at forbruksvarene dine ikkje inneheld meir uønska kjemikalier enn høgst «nødvendig». Det same gjeld EU-ecolabel, Oekotex og Ø-merket (debio). Sjå Miljødirektoratet sine sider for meir info.

• Ver kritisk til kosmetikk, hygiene og reingjeringsprodukt

Gå gjennom produkta du har heime i skapet og fas ut det du ikkje treng. Vurder om du skal gå over til mildare produkt, enten svanemerka eller lokale produkt som du får gjennom din helsekost, Zero Waste-butikk eller liknande. Du kan også i nokre tilfelle lage dine eigne produkt eller bruke for eksempel utblanda eddikvatn som reingjeringsmiddel.

HUGS at du ikkje må gjere alt. Vel deg ut ein eller to ting du ynskjer å endre, dersom du vil ta steg for å redusere uønska kjemikaliar i kvardagen. Det er betre med små steg enn apati 😊. Vi treng ikkje ei verd der eit fåtal menneskjer lev ein Zero Waste-livsstil perfekt, men ei verd der eit stort antall menneskjer lev ein Zero Waste-livsstil uperfekt.

Svolten på meir?

[Podcast – ZERO WASTE NATION] Sjekk ut intervjuet eg gjorde med Dr. Cate Shanahan som handla om mat og miljø. Ho snakkar også om korleis maten vi et påverka fertilitet.

[Podcast – ZERO WASTE NATION] I intervjuet «Have your cake and eat it too», snakkar eigaren av Go Box, Jocelyn G. Quarrell blant anna om evighetskjemikalier vi finn i take-away-emballasje vi gjerne tenker er berekraftige.

[Film] Er du ein person som likar dystopiske bøker og filmar, kan eg anbefale filmen Children of men (Imdb 7,9), som handlar om ei verd ikkje heilt ulik det professor Shanna Swan spår vil skje i 2045, nemleg ei verd der menneskja ikkje klare å formeire seg naturleg.

[Bok – Science fiction]I bokform vil eg anbefale cultklassikaren «A brave new world«, som kanskje er ein av dei sterkaste, dystopiske bøkene eg har lest. Har du tips? Del gjerne!

[Bok – Vitenskap/ populærvitenskap] Sjekk også gjerne ut professor Shanna Swan si bok «Count down» som referert til innledningsvis i denne saka. «Slow death by rubber duck» er også ei god bok, men ver obs på at den blei utgitt i 2009, og difor er noko av informasjonen ikkje lenger like aktuell.

For meir forbrukerinformasjon om kjemikalier og produkt, sjå Miljødirektoratet.

Om Grønare kvardag

Grønare kvardag inneheld ikkje sponsa eller betalte innlegg og er støtta av lesarane gjennom Patreon. Nettstaden er utforma av Kristine Ullaland som til dagen jobbar i Zero Waste Norge. Denne posten er laga med støtte frå Patreon-støttarane; Stian, Eirik K., Frieda N., Mari H., Astrid K., Siri T. L., Ida N. Rakel Y., Siri K., Synnøve Ø. og Kristoffer U. Takk for dykkar bidrag! Dykkar bidrag gjer det mogeleg for Grønare kvardag å halde fram med arbeidet. Støtt Grønare kvardag på Patreon du også – meld deg på her.

Toppfoto: Isaac Del Toro